Nhận định đúng tình hình quyết định ngày Sài Gòn khởi nghĩa
Sau tháng 3 năm 1945 sau khi phát xít Nhật hất cẳng thực dân Pháp, Xứ ủy Nam kỳ do đồng chí Trần Văn Giàu, Bí thư Xứ ủy nhận định thời cơ tiến hành khởi nghĩa để gây dựng phong trào quần chúng cần chuẩn bị gấp gáp. Thế là chỉ 3 đến 4 tháng, hàng triệu người dân cả thành thị cũng như nông thôn, các tổ chức Đảng ra sức tuyên truyền và sẵn sàng đứng lên; riêng Sài Gòn lúc này có 324 công đoàn cơ sở với 120.000 công đoàn viên; tổ chức Thanh niên Tiền phong có 80.000 đoàn viên ra hoạt động công khai hợp pháp ngay Sài Gòn.
Ngày 15/8/1945 Xứ ủy Nam kỳ họp trong khi chưa có Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động chúng ta” và Chỉ thị Tổng khởi nghĩa, do Ban khởi nghĩa mà Tổng Bí thư của Đảng Trường Chinh, là trưởng Ban khởi nghĩa. Tuy thế, Thường vụ Xứ ủy Nam kỳ đã căn cứ vào tình hình xác định thời cơ khởi nghĩa đã đến. Trong 7 ngày, từ 15 đến 21/8/1945 Xứ ủy đã mở 3 cuộc họp để nhận định, phân tích và bàn về thời gian, lực lượng khởi nghĩa. Cuối cùng, sáng 21/8/1945, Hội nghị Xứ ủy quyết định khởi nghĩa thí điểm ở Tân An (nay là Long An) vào đêm 22 rạng 23/8,sau khởi nghĩa báo cáo Xứ ủy Nam kỳ.
Cùng ngày 15/8 Thường vụ Xứ ủy Tiền phong triệu tập cuộc họp đã quyết định thành lập gồm: Trần Văn Giàu đại diện Đảng Cộng sản, Nguyễn Văn Trấn đại diện Đảng Cộng sản, Nguyễn Văn Tư (Tư carê) đại diện Tổng Công đoàn Nam Bộ, Huỳnh Văn Tiểng đại diện Thanh niên Tiền phong và một người thuộc lực lượng vũ trang. Thường trực Ủy ban kháng chiến là Huỳnh Văn Tiểng; cơ quan đóng ở số 6 Colombert (nay là Alexandre de Rhodes, trụ sở Sở Ngoại vụ Thành phố nay).
Tại Sài Gòn, Xứ ủy Nam kỳ quyết định lấy ngày 25/8 và Sài Gòn khởi nghĩa và là trọng điểm cho Nam kỳ. Từ tối ngày 24/8 đến 0 giờ 25/8 các đội xung phong công nhân và thanh niên đã hoàn tất chuẩn bị để chiếm các cơ quan nội ô, hầu như không gặp trở ngại gì: từ Nhà đèn, Chợ Quán, Sở Mật thám, Bót Cảnh sát đến Đài Phát thanh, Dinh Thống đốc,.. đều đã bị chiếm giữ. Khâm sai Nam kỳ Nguyễn Văn Sâm và đổng lý Văn phòng Phủ Khâm sai Hồ Văn Ngà bị bắt giữ tại phòng ngũ Dinh Khâm sai. Riêng Ngân hàng do lúc này có nhiều quân lính Nhật gác, vũ khí sẵn sàng, nên ta có chủ trương không xung đột ngay với lính Nhật và rút lui. Cũng tại trung Sài Gòn nhiều nơi công sở tại trung tâm, cờ quẻ ly bị hạ xuống, cờ đỏ Sao Vàng được kéo lên. Cuộc chiếm “Soái Phủ Nam kỳ” không vấp phải sự kháng cự nào vì hầu hết các viên chức cao cấp đều tham gia TNTP. Riêng tại sở Mật thám (Lúc này gọi là Sở lính kín Catinat), lực lượng của Soái Phủ Nam kỳ còn có một số ít lính chống cự yếu ớt, nhưng liền bị lực lượng khởi nghĩa nhân dân Sài Gòn đè bẹp ngay. Và thế là cả một lực lượng binh sĩ rất đông, trong đó có hang ngàn lính phát xít Nhật đang đầy đủ vũ khí, nhưng sức mạnh không còn - Đây chính là thời cơ tạo nên sức mạnh lớn từ sự lãnh đạo của Xứ ủy (phần lớn là trí thức yêu nước là những người Cộng sản lãnh đạo chủ chốt) đã huy động rất đông đảo quần chúng Nhân dân nhiều tỉnh Nam bộ, lực lượng cách mạng, công nhân, sinh viên, học sinh các tỉnh gần Sài Gòn của Nam bộ để đứng lên.
Ngay trong đêm 24/8/1945 Kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát và hàng chục công nhân đã gấp rút xây dựng xong một kỳ đài bằng gỗ tại ngã tư hai đại lộ Charner - Bonard (nay là giao lộ đường Nguyễn Huệ và Lê Lợi-Quận 1). Nữa đêm 24 rạng sáng 25/8 hàng chục ngàn công nhân, nông dân, viên chức, thanh niên nội và ngoại thành tập hợp theo đoàn, giới, trương cờ, băng khẩu hiệu, biểu ngữ hành quân vào trung tâm thành phố.
Giành chính quyền về Nhân dân Sài Gòn và Nam bộ
Sáng sớm ngày 25/8 hàng ngàn người kéo dài từ đại lộ Norodom (nay là đại lộ Lê Duẩn) đến Sở thú Sài Gòn (nay Thảo Cầm viên), kế đó cuộc mít tinh và biểu tình bắt đầu. Đi đầu là lá cờ Mặt trận và cờ Đảng, đoàn biểu tình đi theo đường Catinat (nay là đường Đồng Khởi) về trước Dinh Đốc Lý. Tại đây Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch - thủ lĩnh Thanh niên Tiền phong đã tuyên đọc danh sách của Ủy ban Hành chánh Lâm thời Nam bộ do ông Trần Văn Giàu làm Chủ tịch. Ông Nguyễn Lưu, Ủy viên BCH Tổng Công đoàn Nam bộ đọc bản hiệu triệu của Mặt trận Việt Minh, đồng chí Nguyễn Văn Nguyễn đọc bản Hiệu triệu của Xứ ủy Nam kỳ kêu gọi đồng bào hết lòng ủng hộ chính quyền cách mạng, sẵn sàng hy sinh bảo vệ nền độc lập vừa giành được. Cuộc biểu tình chấm dứt trong tiếng nhạc bài “Lên Đàng”, “Thanh niên hành khúc” và như vậy, ngay sáng 25/8 chính quyền đã thuộc về nhân dân.
Cuộc mít tinh lớn nổ ra từ sáng ngày 2/9 của 75 năm về trước. Tại đây nhân dân kéo cờ đỏ Sao vàng, nhạc công đánh bài Quốc tế ca, Quốc ca vang dội cả vùng rộng lớn. Những khẩu hiệu cuộc mitinh đã vang rộng vùng trung tâm Sài Gòn, tạo nên một khí thế khắp thành phố lan truyền rộng đi ra trong nhân dân Nam bộ:
“Độc lập hay là chết”/“Việt Nam độc lập muôn năm”/“chính quyền về tay nhân dân”…
Mở đầu buổi lễ “Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch, Ủy viên Lâm ủy Hành chánh Nam bộ bày tỏ lòng trung thành chương trình của Mặt trận Việt Minh. Chủ tịch Lâm ủy Hành chánh Nam bộ Trần văn Giàu đọc diễn văn kêu gọi nhân dân Nam bộ siết chặt hàng ngũ, nâng cao cảnh giác, sẵn sàng chiến đấu bảo vệ độc lập”
Tại cuộc mít tinh lớn này, lời thề của nhân dân Sài Gòn và Nam bộ trong ngày lễ Độc lập tại Sài Gòn đã được đồng chí Nguyễn Lưu, thay mặt cho Lâm ủy Hành chánh Nam bộ đọc to, nói rõ nội dung, quyết tâm của nhân dân Sài Gòn:
“Chúng tôi, toàn thể nhân dân Việt Nam, xin kiên quyết một lòng ủng hộ Chính phủ lâm thời nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nếu người Pháp đến xâm lược lần nữa, thì chúng tôi quyết:
Không đi lính cho Pháp
Không làm việc cho Pháp
Không bán lương thực cho Pháp
Không dẫn đường cho Pháp.
Xin thề!
Thay mặt Lâm ủy Hành chánh Nam bộ, tuyên bố của Chủ tịch Lâm ủy Hành chánh Nam bộ Trần Văn Giàu trở thành một diễn văn hết sức đặc biệt trong ngày độc lập của Nhân dân Sài Gòn và Nam bộ trong giờ phút lịch sử. Sáng ngày 2/9/1945 nhân dân Nam Bộ đã nghe một giọng nói Nam bộ rắn rõi, trẻ trung của Chủ tịch Lâm ủy Hành chánh Nam bộ Trần Văn Giàu phát lên vang cả Quảng trường Norodom:
“Hỡi quốc dân!
Hỡi đồng bào tận tâm cứu nước,
Việt Nam từ một xứ thuộc địa đã trở thành một xứ độc lập.
Việt Nam từ một đế chế đã trở thành một nước dân chủ cộng hòa.
Việt Nam đương tiến bước trên đường sống, sống danh dự với hoàn cầu”.
(Trích phát biểu của ông Trần Văn Giàu với đồng bào Sài Gòn sáng ngày 2/9/1945).
Nhân dân Nam Bộ giành chính quyền ở Sài Gòn
Ý nghĩa mang tầm thời đại là Cách mạng Tháng Tám 1945 với thắng lợi từ sức mạnh của nhân dân, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam mà những trí thức của Đảng đã lấy trọn chính quyền từ tay người Nhật - trong tình hình hàng vạn lính Nhật có vũ trang tại Sài Gòn - là sức mạnh lớn từ truyền thống quật cường, ý chí bất khuất, lòng yêu nước nồng nàn của dân tộc Việt Nam đã kết tinh làm nên sức mạnh vĩ đại không một kẻ thù nào, không một thế lực nào ngăn cản nỗi.
Cách mạng Tháng Tám đã đập tan ách thống trị gần tram năm của thực dân Pháp và phát xít Nhật; Chấm dứt sự thống trị của thực dân Pháp và phát xít Nhật đối với nước ta; hoàn toàn lật đổ chế độ quân chủ đầu tiên ở Đông Nam châu Á, lập ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa - nhà nước dân chủ công - nông đầu tiên ở Đông Nam châu Á.
Với thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám, Đảng Cộng sản Việt Nam, người lãnh đạo, sáng lập những sự nghiệp vẽ vang của đất nước ta, người đại biểu cho lợi ích dân tộc để tiếp tục đi tiếp những chặng đường vẻ vang tiếp theo của dân tộc ta để có hôm nay. Đảng ta đã đem lại độc lập, tự do dân tộc, góp phần cổ vũ phong trào cách mạng thế giới.
Cách mạng Tháng Tám đã đưa người dân Việt Nam từ người nô lệ, áp bức trở thành người làm chủ đất nước, kể từ 79 năm mùa Thu Tháng Tám năm 1945.
Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám còn là thắng lợi của Chủ nghĩa Mác-Lênin ở một nước thuộc địa, nửa phong kiến. Với thắng lợi này nhân dân Việt Nam đã góp phần xương máu của mình vào cuộc đấu tranh chung, đánh thắng hoàn toàn chủ nghĩa Phát xít thế giới.
Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định đã góp sức cùng cả nước giành thắng lợi và giữ nguyên thành phố nguyên vẹn, đây là sức mạnh của ý chí Đại đoàn kết dân tộc khởi nguồn từ lòng yêu nước, là tinh thần bất khuất, giành chính quyền trọn vẹn về Nhân dân. Ngày 25/8/1945 đã tạo nên thế và thực lực vô biên, làm cho sức mạnh ý chí con người Nam bộ, con người Việt Nam - nét cao cả, sáng ngời về tư tưởng Hồ Chí Minh - tư tưởng Đại đoàn kết toàn dân tộc Việt Nam, để đi tới toàn thắng những ngày Tháng Tám Mùa thu 1945 và các sự kiện trọng đại trong lịch sử gìn và giữ nước của Dân tộc Việt Nam anh hùng./.